Franse protestantisme wordt minder geërfd en vaker gekozen

« Ik heb nog een verrassing voor u », zegt Jean-Paul Willaime glimlachend helemaal aan het eind van het gesprek. En hij vervolgt ineens onverwacht in het Nederlands met een charmant Frans accent: « Ik heb een jaar in Groningen godsdienstsociologie en godsdienstfenomenologie gestudeerd. » Dat hij het Nederlands nog steeds redelijk machtig is, heeft hij onder meer te danken aan het feit dat zijn echtgenote Nederlands is. De 74-jarige socioloog doceerde jarenlang aan de prestigieuze École Pratique des Hautes Études in Parijs en hij publiceerde onlangs een nieuwe studie naar de ingrijpende verschuivingen binnen het Franse protestantisme.

Volgens de cijfers die Willaime oplepelt is momenteel « ergens tussen de twee en drie procent van de Franse bevolking protestant ». Dat is opvallend, want ondanks de ontkerkelijking die ook in Frankrijk toeslaat is het aantal protestanten er sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog, toen twee procent van de Fransen zich tot het protestantisme rekende, licht gestegen. « Het religieuze landschap is echter wel grondig veranderd », stelt Willaime vast. « In de jaren 1950 verklaarde 90 procent van de Franse bevolking zichzelf katholiek: vandaag is dat minder dan de helft. » De micro-minderheid van het protestantisme staat daarmee « niet meer tegenover een grote katholieke meerderheid, maar naast een katholicisme dat zelf ook minderheid is geworden ». Toch blijft het katholicisme de belangrijkste religieuze stroming, gevolgd door de islam die tussen de zes en zeven procent van de bevolking telt en het protestantisme op de derde plaats.

Maar sinds de Tweede Wereldoorlog is het Franse protestantisme grondig veranderd. Als belangrijkste ontwikkeling markeert Willaime de overgang van een « geërfd protestantisme » naar een « gekozen protestantisme », waarvoor hij verwijst naar de uitkomsten van zijn onderzoek uit 2017. « Daaruit bleek dat een kwart van de huidige Franse protestanten niet als protestant geboren of opgegroeid is, maar dat pas op latere leeftijd is geworden. Sommigen waren voorheen katholiek, anderen zonder godsdienst of moslim. Deze bekeerlingen vinden we vooral binnen het evangelicale protestantisme. De opkomst van dit evangelicale born again-protestantisme dat vraagt om getuigenis van een persoonlijke bekering, heeft het ledenverlies aan de kant van het historische luthers-gereformeerde protestantisme ruimschoots gecompenseerd. »

Is het Franse protestantisme daarmee steeds evangelicaler geworden?

« In de jaren 1960 behoorde 10 procent van de protestanten tot de evangelicale kerken. Nu is dat meer dan de helft: het zwaartepunt is duidelijk verschoven. Tot in de jaren 1960 werd het Franse protestantisme gedomineerd door de gereformeerde traditie, met in het noordoosten van het land juist een grote lutherse aanwezigheid. Dit was traditioneel protestantisme met historische wortels die tot in de 16e eeuw teruggingen. Dit “etnoprotestantisme” kon je tegenkomen in de Cevennen of de Elzas, maar ook in de gegoede burgerij van Parijs. Vandaag vind je het protestantisme vooral in de grote steden waar nieuwe kerken worden gesticht, met name uit de evangelicale hoek.

Toch zijn er ook binnen de historische luthers-gereformeerde traditie opmerkelijk vitale gemeenschappen te vinden. Zo zijn er liberale gemeenten die in Parijs en andere grote steden een hoogopgeleid publiek trekken. Deze stedelingen zoeken naar een christendom dat zich thuisvoelt bij de hedendaagse maatschappelijke ontwikkelingen. »

U constateert in uw studie daarnaast een tweede belangrijke verschuiving.

« Naast de verlegging van het zwaartepunt tussen historisch en evangelicaal protestantisme is er inderdaad de opkomst van een uiterst multicultureel protestantisme. Dat is waar te nemen dankzij de opkomst van Afrikaanse, Antilliaanse, Koreaanse of Chinese kerken. In Parijs en omgeving zijn er bijvoorbeeld al een dertigtal Chinese protestantse kerken. En er zijn talloze kerken die vieringen houden in het Arabisch, Koreaans, Berbers, Spaans of Portugees. Sommige van deze kerken zijn verbonden met een nationale federatie van kerken, maar naar schatting 30 procent ervan vormt een buiteninstitutitioneel protestantisme en bevindt zich grotendeels buiten ons sociologische waarnemingsvermogen. De eigenlijke scheidslijn binnen het Franse protestantisme bevindt zich volgens mij niet zozeer tussen de luthers-gereformeerden en de evangelicalen, maar veeleer tussen protestantse kerken die historische wortels hebben en de nieuwe kerken. Sommige evangelische kerken gaan namelijk terug op 16-eeuwse stromingen. Maar veel van de nieuwe kerken hebben weinig verworteling, weinig theologische bedding. Ze zijn theologisch weinig gedefinieerd en leggen vooral de nadruk op de persoonlijke ervaring. »

Hoe verhouden de Franse protestanten zich momenteel tot de « laïcité », de typisch Franse, strikte scheiding tussen kerken en staat?

« Aan het begin van de 20e eeuw hebben zij de scheiding tussen kerken en staat met instemming begroet. De typisch protestantse kerkorganisatie, met de nadruk op de lokale geloofsgemeenschap, paste goed binnen het juridische kader van deze wet uit 1905. Dat was voor de Rooms-Katholieke Kerk met haar hiërarchische structuur veel ingewikkelder. Maar protestanten voelen dat er de afgelopen jaren een antireligieuze wind is gaan waaien, wat bijvoorbeeld blijkt uit het recente wetsvoorstel dat meer controle wil op religieuze organisaties. Zij wijzen erop dat de wet uit 1905 niet tegen de godsdiensten is, maar juist de vrijheid geeft om te geloven of juist niet te geloven. De Franse republiek is niet antireligie, maar wil dat de staat neutraal is. Wegens het verlangen meer controle op de moslimminderheid te kunnen uitoefenen worden sluimerende antireligieuze tendensen opnieuw versterkt, vrezen zij, samen met de rooms-katholieken. »

lees het artikel op nd.nl.